Endeksin Geliştirilme Adımları ve Kapsamı
Şehir Gelişim Endeksi hem uluslararası hem ulusal düzeyde şehirleri bütüncül bir bakış açısıyla ve nesnel olarak karşılaştırmayı amaçlamaktadır. Şehir Gelişim Endeksi’nin metodolojisinin güçlü ve veri altyapısının sağlıklı olabilmesi için endeks inşa sürecinin her adımında titiz ve yoğun bir çalışma süreci yürütülmüştür. Şehir Gelişim Endeksi inşa süreci şu adımlardan oluşmaktadır: Teorik Çerçeve ve Ana Alanların Belirlenmesi, Veri Toplama ve Gösterge İnşası, Coğrafi Kapsamın Belirlenmesi, Veri İşleme Süreçleri, Ağırlıklandırma ve Birleştirme, Sınıflandırma ve Sıralama, Görselleştirme ve Sunum.
Şehir Gelişim Endeksi’nin uluslararası karşılaştırma sürecinde 3 alan (sosyal, ekonomik, eğitim / kültür) ve 12 alt bileşen altında toplam 48 gösterge inşa edilmiştir. Sosyal alanda demografik dinamizm, sosyal refah, sağlık & güvenlik ve çevre bileşenleri altında 18 gösterge; ekonomik alanda iktisadi refah, iktisadi gelişim, iktisadi açıklık ve çalışma yaşamı bileşenleri altında 16 gösterge; eğitim ve kültür alanında eğitim, beşeri sermaye, açıklık, çeşitlilik & katılım bileşenleri altında 14 gösterge üretilmiştir.
Şehir Gelişim Endeksi İnşa Süreci
Şehir Gelişim Endeksi’nde uluslararası karşılaştırma için, öncelikle her kıtadan, çalışma kapsamında incelenen endekslerde en çok yer alan ve nüfusu 1 milyonun üzerinde olan 100 şehir belirlenmiş; daha sonra bu 100 şehir içerisinden, coğrafi kapsayıcılık ve çeşitliliğe dikkat edilerek 50 şehir seçilmiştir. Seçilen şehirlerin hem alt bölgelerde hem de ülke içerisinde öne çıkan şehirler olmasına, 5 kıta (Afrika, Amerika, Asya, Avrupa, Okyanusya) ve 9 alt bölgede (Afrika, Batı Avrupa, Doğu Avrupa, Güney Amerika, Kuzey Amerika, Orta Doğu, Güney ve Güneydoğu Asya, Orta ve Doğu Asya, Okyanusya) dengeli dağılımına özen gösterilmiştir.
Uluslararası karşılaştırmada şehir alanları belirlenirken, orta büyüklükte şehirlerin makro form sınırları veya belediye sınırları, büyük şehirlerin ise metropoliten alanı veya il bütünü esas alınmıştır. Dünya genelinde seçilen 50 şehre Türkiye’deki 5 şehir de dâhil edilerek toplam 55 şehir karşılaştırılmıştır.
Şehir Gelişim Endeksi’nde yer alan dünya şehirleri
Şehir Gelişim Endeksi’nin gösterge yapısı
ALAN |
BİLEŞEN |
GÖSTERGE |
GÖSTERGE İNŞA YÖNTEMİ |
SOSYAL (18) |
Demografik Dinamizm |
Aile Sürdürülebilirliği |
Kaba evlenme hızının kaba boşanma hızına oranı |
Nüfusun Yeniden Üretimi |
Bin kadın (15-45 yaş) başına doğurganlık oranı |
||
Yaşam Süresi |
Doğuşta beklenen yaşam süresi |
||
Bebek Ölümü |
Canlı doğan bin bebek içinde ölenlerin oranı |
||
Yaş Bağımlılığı |
65 yaş üstü nüfusun aktif nüfusa oranı |
||
Sosyal Refah |
Yoksulluk |
Ulusal yoksulluk sınırı altında yaşayan nüfusun oranı |
|
Otomobil Sahipliği |
Bin kişi başına düşen otomobil sayısı |
||
Yaşam Maliyeti |
Ortalama Konut Kira Değeri (SAGP) |
||
Konforlu Toplu Ulaşım |
Bin kişi başına düşen raylı sistem uzunluğu (metre) |
||
Sağlık & Güvenlik |
Sağlığa Erişim |
Bin kişi başına düşen hekim ve hastane yatak sayısı |
|
Trafik Kazalarında Ölüm |
Yüz bin kişi başına düşen trafik kazalarında ölüm sayısı |
||
İş Güvenliği |
Yüz bin çalışan başına iş kazalarında ölüm sayısı |
||
İntihar |
Yüz bin kişi başına düşen intihar sayısı |
||
Cinayet |
Yüz bin çalışan başına cinayet sayısı |
||
Çevre |
Geri Dönüşüm |
Belediye katı atıklarının geri dönüştürülme oranı |
|
Hava Kalitesi |
Havadaki PM2,5 Oranı |
||
Evsel Elektrik Tüketimi |
Kişi başına düşen konut elektrik tüketimi (kwh) |
||
Evsel Su Tüketimi |
Kişi başına düşen konut su tüketimi (m3 |
||
İKTİSADİ (16) |
İktisadi Refah |
Kişi Başı GSYH |
Kişi Başı Gayri Safi Şehir Hasılası (ABD Doları, SAGP) |
Gelir Adaleti |
Gini katsayısı |
||
Hanehalkı Borcu |
Hane halkının borcunun GSYH’ye oranı |
||
Enflasyon |
Bir yılın sonunda önceki yılın aynı dönemine göre ortalama fiyat artışı |
||
İktisadi Gelişim |
Yatırım |
Brüt sabit sermaye oluşumunun GSYH’ye oranı |
|
Ekonomik Dönüşüm |
GSYH’de hizmetler sektörünün payı |
||
Kadının İş Gücüne Katılımı |
Aktif nüfus içinde kadının işgücüne katılımı |
||
Vergilendirme |
Toplanan vergilerin GSYH’ye oranı |
||
İktisadi Açıklık |
İstihdamda Çeşitlilik |
İstihdamda yabancı oranı |
|
Doğrudan Yabancı Yatırım |
Şehirdeki doğrudan yabancı yatırım stokunun gayri safi milli hasılaya oranı |
||
Ekonomik Bağlantı |
Şehrin toplam dış ticaretinin gayri safi milli hasılaya oranı |
||
Dış Ticaret Dengesi |
İhracatın ithalatı karşılama oranı |
||
Çalışma Yaşamı |
İstihdamın Yapısı |
İstihdamda hizmetler sektörünün payı |
|
İşgücüne Katılım |
15 yaş ve üzeri nüfusta işgücüne katılım oranı |
||
İşsizlik |
İşsizlik oranı |
||
İşgücü Vasfı |
İstihdamda üniversite ve üzeri derecede bir okuldan mezun olan çalışanların oranı |
||
EĞİTİM & KÜLTÜR (14) |
Eğitim |
Okullaşma |
Genel okullaşma oranı |
Üniversiteleşme |
Nüfusta yükseköğretim öğrencilerinin payı |
||
Eğitim Niteliği |
İlköğretim ve lisede öğretmen başına düşen öğrenci sayısı |
||
Beşeri Sermaye |
Yetişkin Nüfusta Yüksek |
25 yaş üzeri nüfusta yükseköğretim mezunlarının payı |
|
Araştırmacı Sayısı |
ARGE’de çalışan araştırmacı sayılarının istihdamdaki payı |
||
ARGE Bütçesi |
Toplam ARGE harcamalarının GSYH’ye oranı |
||
Entelektüel mülkiyet |
Yüz bin kişi başına düşen entelektüel mülkiyet (patent ve marka tescil ) |
||
Açıklık |
Bağlantılılık |
Şehirdeki havaalanı veya 80 km uzaklıktaki havaalanlarının yolcu sayısının |
|
Çekicilik |
Şehri ziyaret eden ve en az bir gece konaklayan turist sayısı |
||
Nitelikli İnternet |
Ortalama İnternet Hızı |
||
Popülarite |
Google arama trendleri dizin puanı |
||
Çeşitlilik & Katılım |
Öğrenci Çeşitliliği |
Yükseköğretimdeki yabancı öğrencilerin oranı |
|
Seçime Katılım |
Seçime katılım oranları |
||
Nüfusta Çeşitlilik |
Vatandaş olmayanların nüfustaki oranı |
Endeksin kapsadığı şehirler
Bölge | Şehirler |
Afrika | Kahire, Kazablanka, Johannesburg, Lagos, Nairobi |
Batı Avrupa | Amsterdam, Atina, Berlin, Brüksel, Kopenhag, Lizbon, Londra, Madrid, Paris, Roma, Stockholm, Viyana |
Doğu Avrupa | Belgrad, Budapeşte, Moskova, Prag, Sofya, Varşova |
Güney Amerika | Buenos Aires, Rio de Janeiro, Santiago |
Güney ve Güneydoğu Asya | Bangkok, Delhi, Dakka, Cakarta, Karaçi, Kuala Lumpur |
Kuzey Amerika | Şikago, Meksiko, New York, Toronto |
Okyanusya | Auckland, Sidney |
Orta Doğu | Ankara, Antalya, Beyrut, Dubai, İstanbul, İzmir, Konya, Riyad, Tahran, Tel Aviv |
Orta ve Doğu Asya | Almatı, Bakü, Pekin, Hong Kong, Seul, Şanhay, Tokyo |
Verilerin Oluşturulması ve Analizi
Şehir Gelişim Endeksi’nde istatistiki nicel verinin bulunabilirliği temel yaklaşım olduğu için veri toplama aşaması, gösterge inşa sürecini doğrudan etkilemektedir. Ham verinin toplanmasından sonra sırasıyla standardizasyon, winsorizasyon, normalizasyon ve imputasyon aşamalarına geçilmekte ve böylece ham veri işlenerek ağırlıklandırma için gerekli olan gösterge puanları oluşmaktadır.
Şehir Gelişim Endeksi kapsamında yaklaşık 10 aylık titiz bir çalışmayla proje ekibi tarafından BM, OECD, ILO, Dünya Bankası, UNESCO, Eurostat gibi uluslararası organizasyonların veri tabanlarından, ülkelerin ve şehirlerin istatistik ofislerinden temin edilen ulusal ve uluslararası ham veriler, ilk aşamada, tüm şehirlerde aynı ölçüm birimine (yüzde, sayı, kişi başı değer vb.) çevrilerek standardize edilmiştir.
İkinci aşamada, her bir göstergedeki aykırı değerlerin endeks sonuçlarını domine etmesini önlemek amacıyla çarpıklığı 2’den, basıklığı 3,5’ten büyük olan göstergeler tespit edilerek bu göstergelerdeki aykırı değerler en yakın maksimum veya minimum değere winsorize edilmiştir.
Üçüncü aşamada, farklı ölçüm birimlerine sahip göstergelerin aynı dili konuşmasını sağlamak ve endeks skorundaki aşırı veya eksik temsilin önüne geçmek için, tüm göstergeler ‘maksimum değere oranlama’ yöntemiyle normalize edilmiştir. Böylece her bir gösterge için 0-100 aralığında değerler üretilmiştir. Maksimuma oranlama yönteminin avantajı; verinin normalizasyon öncesi yapısının normalizasyon sonrası bozulmadan kalabilmesidir. Diğer normalizasyon yöntemleri verinin yapısını kısmen bozarak geniş aralıktaki dağılımları daraltmakta, dar aralıktaki dağılımları ise genişletmektedir. Normalizasyon sonrasında negatif yönlü göstergeler 100’den çıkarılarak, göstergenin yönü değiştirilmiştir.
Dördüncü aşamada ise her bir gösterge için, bir şehre ait veri bulunmaması veya bir şehrin zamansal verisinde eksiklikler bulunması durumunda, imputasyon teknikleri ile kayıp veriler tahmin edilebilmiştir. Bir şehir için bazı yılların verisinin eksik olması durumunda, eksik olan yılların değeri verinin yapısına göre projeksiyon, önceki-sonraki yılların ortalamasını alma veya en son yayınlanan veriyi kullanma yöntemlerinden birisiyle tahmin edilmiştir. Bir şehir için –o gösterge özelinde- hiç veri bulunamaması durumunda ise, bölge ve ülke verisinden oranlama ile şehir verisi elde edilmiştir. Eğer ülke verisi de mevcut değilse, o göstergenin içerisinde yer aldığı bileşenin ortalama değeri, o göstergenin değeri kabul edilerek kayıp veriler tamamlanmıştır.
Göstergelerin Ağırlıklandırılması
Veri işleme süreçlerinin tamamlanmasını müteakip göstergelerin ve bileşenlerin ağırlıklandırılması ve bir araya getirilmesi işlemi yapılmıştır. Göstergelerin ağırlıklandırılmasında, CRITIC (Criteria Importance through Intercriteria Correlation) yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntem ile ağırlıklandırma iki temel kritere göre yapılmaktadır: birincisi, değişken içerisindeki gözlenen değerlerin yayılımını gösteren standart sapma değeri, ikincisi ise değişkenler arası ilişkinin yoğunluğunu gösteren korelasyon katsayıları. Buna göre bir değişkenin ağırlığı o değişkenin standart sapma değeriyle doğru, diğer değişkenlerle arasındaki korelasyon değeriyle ters orantılı olarak değişmektedir. Son aşamada endeks skoru hesaplanırken göstergeler Ağırlıklı Aritmetik Ortalama Yöntemiyle bir araya getirilmiştir. Böylece bir bileşenin ağırlığı, o bileşeni oluşturan göstergelerin ağırlıklarının toplanmasıyla, bir alanın ağırlığı da o alanı oluşturan bileşenlerin toplanmasıyla elde edilmektedir.
Nihai aşamada her bir şehrin 2010-2020 yılları için bileşen, alan ve endeks skorları hesaplanmış ve şehirler hesaplanan endeks, alan ve bileşen skorlarına göre ayrı ayrı sıralanmıştır. Böylece bileşen, alan ve endeks skoruna göre en üstte, en altta ve ortada yer alan şehirler tespit edilmiştir. Şehirler ve bu şehirlerin yer aldığı 9 bölge, 11 yıllık ortalama puanlarına göre değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Ayrıca şehirler sıralama neticesinde hem yıllar içerisindeki yükseliş ve düşüşlere göre, hem de genel sıralamada bulundukları yere göre farklı kategorilerde sınıflandırılarak değerlendirilmiştir.
Göstergelerin endekse katkı yönü ve gösterge / bileşen / alan ağırlıkları
GÖSTERGE |
GÖSTERGE YÖNÜ |
GÖSTERGE AĞIRLIĞI |
BİLEŞEN AĞIRLIĞI |
ALAN AĞIRLIĞI |
Aile Sürdürülebilirliği |
Pozitif |
%2,11 |
%8,26 |
%37,18 |
Nüfusun Yeniden Üretimi |
Pozitif |
%1,50 |
||
Yaşam Süresi |
Pozitif |
%0,51 |
||
Bebek Ölümü |
Negatif |
%2,15 |
||
Yaş Bağımlılığı |
Negatif |
%2,01 |
||
Yoksulluk |
Negatif |
%1,96 |
%8,33 |
|
Otomobil Sahipliği |
Pozitif |
%2,23 |
||
Yaşam Maliyeti |
Negatif |
%1,91 |
||
Konforlu Toplu Ulaşım |
Pozitif |
%2,22 |
||
Sağlığa Erişim |
Pozitif |
%2,05 |
%11,81 |
|
Trafik Kazalarında Ölüm |
Negatif |
%2,48 |
||
İş Güvenliği |
Negatif |
%2,02 |
||
İntihar |
Negatif |
%2,41 |
||
Cinayet |
Negatif |
%2,85 |
||
Geri Dönüşüm |
Pozitif |
%1,86 |
%8,79 |
|
Hava Kalitesi |
Negatif |
%2,37 |
||
Evsel Elektrik Tüketimi |
Pozitif |
%2,23 |
||
Evsel Su Tüketimi |
Pozitif |
%2,34 |
||
Kişi Başı GSYH |
Pozitif |
%1,87 |
%8,23 |
%32,37 |
Gelir Adaleti |
Negatif |
%1,48 |
||
Hanehalkı Borcu |
Negatif |
%2,44 |
||
Enflasyon |
Negatif |
%2,43 |
||
Yatırım |
Pozitif |
%1,62 |
%6,86 |
|
Ekonomik Dönüşüm |
Pozitif |
%1,31 |
||
Kadının İş Gücüne Katılımı |
Pozitif |
%1,76 |
||
Vergilendirme |
Pozitif |
%2,16 |
||
İstihdamda Çeşitlilik |
Pozitif |
%3,17 |
%10,76 |
|
Doğrudan Yabancı Yatırım |
Pozitif |
%2,63 |
||
Ekonomik Bağlantı |
Pozitif |
%2,63 |
||
Dış Ticaret Dengesi |
Pozitif |
%2,34 |
||
İstihdamın Yapısı |
Pozitif |
%1,20 |
%6,52 |
|
İşgücüne Katılım |
Pozitif |
%1,04 |
||
İşsizlik |
Negatif |
%2,42 |
||
İşgücü Vasfı |
Pozitif |
%1,86 |
||
Okullaşma |
Pozitif |
%0,89 |
%4,35 |
%30,45 |
Üniversiteleşme |
Pozitif |
%2,05 |
||
Eğitim Niteliği |
Negatif |
%1,40 |
||
Yetişkin Nüfusta Yüksek Öğretim Mezunu Oranı |
Pozitif |
%1,73 |
%8,80 |
|
Araştırmacı Sayısı |
Pozitif |
%2,25 |
||
ARGE Bütçesi |
Pozitif |
%1,97 |
||
Entelektüel mülkiyet |
Pozitif |
%2,84 |
||
Bağlantılılık |
Pozitif |
%2,37 |
%9,57 |
|
Çekicilik |
Pozitif |
%2,67 |
||
Nitelikli İnternet |
Pozitif |
%1,96 |
||
Popülarite |
Pozitif |
%2,55 |
||
Öğrenci Çeşitliliği |
Pozitif |
%2,56 |
%7,74 |
|
Seçime Katılım |
Pozitif |
%2,28 |
||
Nüfusta Çeşitlilik |
Pozitif |
%2,90 |